भारतीय संविधान महत्त्वाची कलमे

 भारतीय संविधान हा भारताचा सर्वोच्च कायदा आहे. हा एक जिवंत दस्तऐवज आहे जो देशाच्या बदलत्या गरजांनुसार विकसित झाला आहे.

इतिहास

भारतीय संविधान २६ नोव्हेंबर १९४९ रोजी संविधान सभेने स्वीकारले आणि २६ जानेवारी १९५० रोजी लागू झाले. संविधान सभेत भारताच्या सर्व प्रदेशातील आणि समुदायातील प्रतिनिधी होते. संविधान सभेने संविधानाचा मसुदा तयार करण्यासाठी सुमारे तीन वर्षे घेतली.

प्रमुख वैशिष्ट्ये

भारतीय संविधान हे जगातील सर्वात मोठ्या लिखित संविधानांपैकी एक आहे. त्यात ४४८ लेख, २५ भाग आणि १२ अनुसूची आहेत. भारतीय संविधानाची काही प्रमुख वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत:

 * सार्वभौम, समाजवादी, धर्मनिरपेक्ष, लोकशाही, प्रजासत्ताक: भारतीय संविधान भारताला एक सार्वभौम, समाजवादी, धर्मनिरपेक्ष, लोकशाही, प्रजासत्ताक घोषित करते.

 * मूलभूत अधिकार: भारतीय संविधान नागरिकांना सहा मूलभूत अधिकार प्रदान करते: समानतेचा अधिकार, स्वातंत्र्याचा अधिकार, शोषणाविरुद्धचा अधिकार, धर्माच्या स्वातंत्र्याचा अधिकार, सांस्कृतिक आणि शैक्षणिक अधिकार आणि घटनात्मक उपायांचा अधिकार.

 * मूलभूत कर्तव्ये: भारतीय संविधान नागरिकांना ११ मूलभूत कर्तव्ये देखील प्रदान करते.

 * राज्याच्या धोरणाची मार्गदर्शक तत्त्वे: भारतीय संविधान राज्याच्या धोरणाची मार्गदर्शक तत्त्वे देखील स्थापित करते, जी सरकारसाठी मार्गदर्शक तत्त्वे आहेत.

 * संसदीय प्रणाली: भारतात संसदीय प्रणालीचे सरकार आहे, ज्यात राष्ट्रपती राज्याचे प्रमुख असतात आणि पंतप्रधान सरकारचे प्रमुख असतात.

 * न्यायिक पुनरावलोकन: भारतीय संविधान सर्वोच्च न्यायालय आणि उच्च न्यायालयांना न्यायिक पुनरावलोकनाची शक्ती प्रदान करते, याचा अर्थ ते कायदे आणि सरकारी कृतींच्या घटनात्मकतेचे पुनरावलोकन करू शकतात.

 * संघवाद: भारतात संघीय प्रणालीचे सरकार आहे, ज्यात केंद्र सरकार आणि राज्य सरकारे दोन्ही आहेत.

 * सुधारणा: भारतीय संविधानात सुधारणा करता येतात, परंतु त्याची मूळ रचना बदलता येत नाही.

महत्त्व

भारतीय संविधान हे भारतातील लोकांसाठी एक महत्त्वाचा दस्तऐवज आहे. हे देशाच्या शासनाची रूपरेषा प्रदान करते आणि नागरिकांचे अधिकार आणि कर्तव्ये निश्चित करते. भारतीय संविधानाने भारताला एक मजबूत आणि लोकशाही देश बनण्यास मदत केली आहे.

भारतीय संविधानात अनेक महत्त्वाची कलमे आहेत, जी नागरिकांचे हक्क आणि कर्तव्ये तसेच शासनाचे अधिकार आणि जबाबदाऱ्या ठरवतात. त्यापैकी काही महत्त्वाची कलमे खालीलप्रमाणे:

मूलभूत अधिकार:

 * कलम १४: कायद्यासमोर समानता.

 * कलम १९: भाषण आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य.

 * कलम २१: जीवित आणि वैयक्तिक स्वातंत्र्याचे संरक्षण.

 * कलम २५: धार्मिक स्वातंत्र्य.

 * कलम ३२: घटनात्मक उपायांचा अधिकार.

राज्याच्या धोरणाची मार्गदर्शक तत्त्वे:

 * कलम ३९ (अ): गरिबांना मोफत कायदेशीर मदत.

 * कलम ४०: ग्रामपंचायतींचे संघटन.

 * कलम ४४: नागरिकांसाठी समान नागरी संहिता.

 * कलम ४८ (अ): पर्यावरण संरक्षण आणि सुधारणा आणि वन्यजीव संरक्षण.

 * कलम ५१ (अ): आंतरराष्ट्रीय शांतता आणि सुरक्षा.

इतर महत्त्वाची कलमे:

 * कलम ५१ (अ): मूलभूत कर्तव्ये.

 * कलम ५२: भारताचे राष्ट्रपती.

 * कलम ७४: राष्ट्रपतींना मदत आणि सल्ला देण्यासाठी मंत्रिमंडळ.

 * कलम ७९: संसदेची रचना.

 * कलम ३२४: निवडणुकांचे पर्यवेक्षण, दिशा आणि नियंत्रण निवडणूक आयोगाकडे असेल.

 * कलम ३७०: जम्मू आणि काश्मीरला विशेष दर्जा (आता रद्द).

 * कलम ३६८: संविधानात सुधारणा करण्याची संसदेची शक्ती.

याव्यतिरिक्त, भारतीय संविधानात अनेक इतर महत्त्वाची कलमे आहेत, जी विविध विषयांवर कायदेशीर तरतुदी करतात.