भारतातील कटक मंडळे (Cantonment Boards) ही संरक्षण मंत्रालयाच्या (Ministry of Defence) अंतर्गत येणारी प्रशासकीय संस्था आहेत. ही मंडळे कटक क्षेत्रांमध्ये (Cantonment areas) राहणाऱ्या नागरी लोकांसाठी नागरी प्रशासन (municipal administration) चालवतात.
मुख्य वैशिष्ट्ये:
* स्थापना: ही मंडळे कटक कायदा, २००६ (Cantonments Act, 2006) अंतर्गत स्थापन केली जातात.
* प्रशासन: ही मंडळे संरक्षण मंत्रालयाच्या प्रशासकीय नियंत्रणाखाली येतात.
* कार्य: पाणीपुरवठा, प्राथमिक शिक्षण, स्वच्छता, रस्ते, पूल, बाजारपेठांची देखभाल, रोग प्रतिबंधक उपाययोजना इत्यादी नागरी सुविधा पुरवण्याची जबाबदारी त्यांची असते.
* संरचना: प्रत्येक कटक मंडळामध्ये निवडून आलेले प्रतिनिधी तसेच पदसिद्ध (ex-officio) आणि नामनिर्देशित (nominated) सदस्य असतात. स्टेशन कमांडर (Station Commander) हा मंडळाचा पदसिद्ध अध्यक्ष असतो आणि भारतीय संरक्षण भू-संपदा सेवा (Indian Defence Estates Service - IDES) अधिकारी मुख्य कार्यकारी अधिकारी (Chief Executive Officer - CEO) असतो, जो मंडळाचा सदस्य-सचिव म्हणूनही काम करतो.
* वर्गीकरण: कटक मंडळांचे त्यांच्या लोकसंख्येनुसार चार श्रेणींमध्ये वर्गीकरण केले जाते.
* कटक (Cantonment) आणि लष्करी स्थानक (Military Station) यातील फरक: कटक म्हणजे असे क्षेत्र जिथे लष्करी आणि नागरी लोकसंख्या दोन्ही असते, तर लष्करी स्थानक हे पूर्णपणे लष्करी कर्मचाऱ्यांसाठी आणि त्यांच्या आस्थापनांसाठी असते.
भारतात एकूण ६१ कटक मंडळे आहेत, जी २० राज्ये/केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये पसरलेली आहेत.
भारतातील काही प्रमुख कटक मंडळे (राज्यांनुसार) खालीलप्रमाणे आहेत:
* महाराष्ट्र: अहमदनगर, औरंगाबाद, देहूरोड, देवळाली, कामठी, खडकी, पुणे.
* उत्तर प्रदेश: आग्रा, अलाहाबाद, अयोध्या, बरेली, कानपूर, लखनौ, मथुरा, मेरठ, वाराणसी, इत्यादी.
* उत्तराखंड: अल्मोडा, डेहराडून, नैनिताल, रानीखेत, रुडकी, इत्यादी.
* मध्य प्रदेश: जबलपूर, महू, मोरेर, पचमढी, सागर.
* पश्चिम बंगाल: बॅरकपूर, जलापहार, लेबोंग.
* राजस्थान: अजमेर, नसीराबाद.
* पंजाब: अमृतसर, फिरोजपूर, जालंधर.
* दिल्ली: दिल्ली कॅन्ट.
* गुजरात: अहमदाबाद.
* तेलंगणा: सिकंदराबाद.
* कर्नाटक: बेळगाव.
* केरळ: कन्नूर.
याव्यतिरिक्त, हिमाचल प्रदेश, जम्मू आणि काश्मीर, बिहार, झारखंड, मेघालय आणि तामिळनाडूमध्येही कटक मंडळे आहेत.
