आफ्रिका खंड

 आफ्रिका खंड हा जगातील दुसऱ्या क्रमांकाचा सर्वात मोठा आणि दुसऱ्या क्रमांकाचा सर्वाधिक लोकसंख्या असलेला खंड आहे. त्याला 'गडद खंड' (Dark Continent) असेही म्हटले जात असे कारण बराच काळ तो बाहेरील जगासाठी अनन्वेषित राहिला होता.

भौगोलिक माहिती:

 * क्षेत्रफळ: आफ्रिका खंडाचे क्षेत्रफळ सुमारे 30.3 दशलक्ष चौरस किलोमीटर (3,03,65,000 वर्ग किमी) आहे, जे पृथ्वीच्या एकूण जमिनीच्या क्षेत्रफळाच्या सुमारे 20% भाग व्यापते.

 * स्थान: हा खंड विषुववृत्ताच्या दोन्ही बाजूंना पसरलेला आहे, ज्यामुळे त्याला विविध प्रकारचे हवामान आणि वनस्पती आढळतात. हा खंड पूर्व गोलार्ध आणि पश्चिम गोलार्ध या दोन्हीमध्ये येतो.

 * सीमा:

   * उत्तरेला: भूमध्य समुद्र (जो युरोपपासून वेगळा करतो).

   * ईशान्येला: लाल समुद्र आणि सुएझ कालवा (जो आशियापासून वेगळा करतो).

   * पूर्वेला: हिंदी महासागर.

   * पश्चिमेला: अटलांटिक महासागर.

 * विषुववृत्त: विषुववृत्त आफ्रिकेच्या मध्यभागातून जाते, ज्यामुळे खंडाचा बराचसा भाग उष्ण कटिबंधात येतो.

लोकसंख्या:

 * आफ्रिका खंडाची लोकसंख्या अंदाजे 1.4 अब्ज (2023 पर्यंत) आहे, जी जगाच्या एकूण लोकसंख्येच्या सुमारे 18% आहे.

 * लोकसंख्येच्या दृष्टीने हा आशिया खंडाच्या नंतर दुसऱ्या क्रमांकावर आहे.

 * आफ्रिकेची लोकसंख्या वेगाने वाढत आहे, ज्यामुळे या खंडातील तरुणाईचे प्रमाण खूप जास्त आहे.

महत्त्वाची वैशिष्ट्ये:

 * देश: आफ्रिका खंडात 54 मान्यताप्राप्त स्वतंत्र देश आहेत. अल्जेरिया (क्षेत्रफळानुसार) आणि नायजेरिया (लोकसंख्येनुसार) हे सर्वात मोठे देश आहेत. काही प्रमुख देशांमध्ये इजिप्त, दक्षिण आफ्रिका, केनिया, मोरोक्को, इथियोपिया, टांझानिया, काँगो लोकशाही प्रजासत्ताक इत्यादींचा समावेश आहे.

 * विविध संस्कृती आणि भाषा: आफ्रिका खंडात हजारो संस्कृती आणि भाषा आहेत, ज्यामुळे येथे प्रचंड सांस्कृतिक विविधता आढळते. स्वाहिली, हौसा, योरुबा, झुलू या काही प्रमुख भाषा आहेत.

 * नैसर्गिक विविधता:

   * सहारा वाळवंट: जगातील सर्वात मोठे गरम वाळवंट, आफ्रिकेच्या उत्तरेकडील मोठा भाग व्यापते.

   * नाईल नदी: जगातील सर्वात लांब नदी, इजिप्त, सुदान आणि इतर अनेक देशांमधून वाहते.

   * काँगो नदी: आफ्रिकेतील दुसरी सर्वात लांब नदी आणि जगातील दुसऱ्या क्रमांकाची सर्वात मोठी नदी (पाण्याच्या प्रवाहाच्या दृष्टीने).

   * लेक व्हिक्टोरिया: आफ्रिकेतील सर्वात मोठे सरोवर आणि जगातील दुसरे सर्वात मोठे गोड्या पाण्याचे सरोवर (क्षेत्रफळानुसार).

   * माउंट किलीमांजारो: टांझानियामधील आफ्रिकेतील सर्वात उंच शिखर.

   * सेरेनगेटी राष्ट्रीय उद्यान: वन्यजीवनासाठी प्रसिद्ध, जिथे मोठ्या प्रमाणात स्थलांतरित होणारे प्राणी आढळतात.

   * सहारा वाळवंट, सवाना गवताळ प्रदेश, विषुववृत्तीय वर्षावने, भूमध्य सागरी हवामान असे विविध नैसर्गिक भूभाग येथे आढळतात.

 * खनिज संपदा: आफ्रिका खंड खनिज संपदेने समृद्ध आहे. सोने, हिरे, क्रोमियम, प्लॅटिनम, कोबाल्ट, युरेनियम, पेट्रोलियम आणि नैसर्गिक वायूचे मोठे साठे येथे आढळतात.

 * आर्थिक विकास: ऐतिहासिकदृष्ट्या वसाहतवाद आणि संघर्षामुळे आफ्रिकेतील अनेक देशांचा आर्थिक विकास मंद गतीने झाला आहे. तथापि, अलीकडच्या वर्षांत अनेक आफ्रिकन देशांनी आर्थिक सुधारणा आणि विकासाची गती घेतली आहे. नैसर्गिक संसाधने, कृषी आणि पर्यटन हे येथील अर्थव्यवस्थेचे प्रमुख आधारस्तंभ आहेत.

 * मानवी उत्क्रांतीचे उगमस्थान: आफ्रिका खंडाला मानवी प्रजातीचे (होमो सेपियन्स) उगमस्थान मानले जाते, जिथे मानवी उत्क्रांतीचे सर्वात प्राचीन पुरावे आढळतात.

 * आव्हाने: गरिबी, राजकीय अस्थिरता, भ्रष्टाचार, आरोग्याच्या समस्या (उदा. एचआयव्ही/एड्स, मलेरिया), आणि नैसर्गिक आपत्त्या (उदा. दुष्काळ) ही आफ्रिकेसमोरील काही प्रमुख आव्हाने आहेत.

आफ्रिका खंड हा नैसर्गिक सौंदर्य, वन्यजीव, सांस्कृतिक विविधता आणि वाढत्या आर्थिक क्षमतेने समृद्ध आहे.

आफ्रिका खंडाबद्दल आणखी काही सखोल माहिती खालीलप्रमाणे आहे:

प्राकृतिक विभाग आणि भूस्वरूपे (Physical Divisions and Landforms)

आफ्रिका खंडात विविध प्रकारची भूस्वरूपे आढळतात:

 * सहारा वाळवंट (Sahara Desert): आफ्रिकेच्या उत्तरेकडील मोठा भाग व्यापणारे हे जगातील सर्वात मोठे गरम वाळवंट आहे. त्याचे क्षेत्रफळ सुमारे 9.2 दशलक्ष वर्ग किलोमीटर आहे, जे चीन किंवा अमेरिकेच्या जवळपास आहे. हे वाळवंट सहारा-सुदान संक्रमण क्षेत्राद्वारे (Sahel region) दक्षिणेकडील सवाना गवताळ प्रदेशापासून वेगळे होते.

 * सवाना (Savanna): सहाराच्या दक्षिणेला आणि मध्य आफ्रिकेच्या काही भागात विस्तीर्ण सवाना गवताळ प्रदेश आहेत. हे गवताळ प्रदेश वन्यजीवांसाठी (उदा. सिंह, हत्ती, झेब्रा, जिराफ) प्रसिद्ध आहेत आणि येथे सेरेनगेटी (Serengeti) आणि मासाई मारा (Masai Mara) सारखी मोठी राष्ट्रीय उद्याने आहेत.

 * वर्षावने (Rainforests): काँगो नदीच्या खोऱ्यात आणि पश्चिम आफ्रिकेच्या किनारी भागात घनदाट विषुववृत्तीय वर्षावने आहेत. ही वने जैवविविधतेने (Biodiversity) समृद्ध आहेत.

 * आफ्रिकन ग्रेट रिफ्ट व्हॅली (African Great Rift Valley): पूर्व आफ्रिकेतून जाणारी ही एक विशाल भूगर्भीय दरी आहे, जी लाखो वर्षांच्या भूगर्भीय हालचालींमुळे तयार झाली आहे. ही दरी अनेक सरोवरांनी (उदा. व्हिक्टोरिया, टांगानिका, मलावी) आणि ज्वालामुखींनी (उदा. किलीमांजारो) वेढलेली आहे. या दरीतच मानवी उत्क्रांतीचे अनेक महत्त्वाचे पुरावे सापडले आहेत.

 * किनारपट्टी: आफ्रिकेला लांब किनारपट्टी असली तरी ती फारशी दंतुरित (Indented) नाही, ज्यामुळे नैसर्गिक बंदरे कमी आहेत. उत्तरेला भूमध्यसागर, पूर्वेला हिंदी महासागर आणि पश्चिमेला अटलांटिक महासागर आहे.

नद्या आणि सरोवरे (Rivers and Lakes)

आफ्रिकेतील नद्या आणि सरोवरे नैसर्गिक आणि आर्थिकदृष्ट्या खूप महत्त्वाची आहेत:

 * नाईल नदी (Nile River): जगातील सर्वात लांब नदी, जी बुुरुंडी, रवांडा, टांझानिया, युगांडा, इथियोपिया, दक्षिण सुदान, सुदान आणि इजिप्त या 10 देशांमधून वाहते. नाईल नदीच्या खोऱ्यात इजिप्त आणि सुदानची प्राचीन संस्कृती विकसित झाली.

 * काँगो नदी (Congo River): आफ्रिकेतील दुसरी सर्वात लांब नदी आणि जगातील दुसऱ्या क्रमांकाची सर्वात मोठी नदी (पाण्याच्या प्रवाहाच्या दृष्टीने). ही मध्य आफ्रिकेतील विशाल वर्षावन प्रदेशातून वाहते.

 * नायजर नदी (Niger River): पश्चिम आफ्रिकेतील एक महत्त्वाची नदी, जी गिनी, माली, नायजर, बेनिन आणि नायजेरियामधून वाहते.

 * झांबेझी नदी (Zambezi River): दक्षिण आफ्रिकेतील एक प्रमुख नदी, जिच्यावर प्रसिद्ध व्हिक्टोरिया फॉल्स (Victoria Falls) आहेत.

 * लेक व्हिक्टोरिया (Lake Victoria): आफ्रिकेतील सर्वात मोठे सरोवर आणि जगातील दुसरे सर्वात मोठे गोड्या पाण्याचे सरोवर (क्षेत्रफळानुसार). नाईल नदीचा उगम याच सरोवरातून होतो.

 * लेक टांगानिका (Lake Tanganyika): जगातील दुसरे सर्वात खोल आणि सर्वात लांब गोड्या पाण्याचे सरोवर.

 * लेक मलावी (Lake Malawi): याला लेक न्यासा (Lake Nyasa) असेही म्हणतात, हे सुंदर आणि जैवविविधतेने समृद्ध आहे.

खनिज संपदा आणि अर्थव्यवस्था (Mineral Resources and Economy)

आफ्रिका खंड नैसर्गिक संसाधनांनी समृद्ध आहे, परंतु त्याचा वापर आणि वितरण असमान आहे:

 * खनिज संपदा:

   * हिरे आणि सोने: दक्षिण आफ्रिका, बोत्सवाना, अंगोला, काँगो लोकशाही प्रजासत्ताक.

   * तेल आणि नैसर्गिक वायू: नायजेरिया, अंगोला, अल्जेरिया, लिबिया, इजिप्त.

   * प्लॅटिनम, क्रोमियम: दक्षिण आफ्रिका.

   * कॉपर (तांबे): काँगो लोकशाही प्रजासत्ताक, झांबिया.

   * बॉक्साईट (Bauxite): गिनी.

   * युरेनियम: नायजर, नामिबिया.

 * अर्थव्यवस्था:

   * कृषी: आफ्रिकेतील बहुसंख्य लोकसंख्या उपजीविकेसाठी शेतीवर अवलंबून आहे. कॉफी, कोको, चहा, कापूस, रबर ही प्रमुख पिके आहेत.

   * खनन: खनिज निर्यात अनेक आफ्रिकन देशांच्या अर्थव्यवस्थेचा मुख्य आधार आहे.

   * पर्यटन: वन्यजीव पर्यटन (सफारी), नैसर्गिक सौंदर्य आणि सांस्कृतिक वारसा हे पर्यटनाचे प्रमुख आकर्षण आहेत. केनिया, टांझानिया, दक्षिण आफ्रिका, मोरोक्को, इजिप्त हे प्रमुख पर्यटन स्थळे आहेत.

   * विकास आणि आव्हाने: राजकीय अस्थिरता, भ्रष्टाचार, पायाभूत सुविधांचा अभाव, शिक्षण आणि आरोग्याच्या सुविधांची कमतरता यामुळे आफ्रिकेचा आर्थिक विकास मंदावला आहे. तथापि, चीन आणि भारतासारख्या देशांकडून होणारी गुंतवणूक आणि आफ्रिकी देशांमधील वाढते प्रादेशिक सहकार्य यामुळे अलीकडच्या काळात सकारात्मक बदल दिसून येत आहेत.

संस्कृती, लोकसंख्या आणि सामाजिक पैलू (Culture, Demographics, and Social Aspects)

 * लोकसंख्याशास्त्रीय बदल (Demographic Shift): आफ्रिका हा जगातील सर्वात तरुण खंड आहे, जिथे लोकसंख्येतील बहुसंख्य भाग तरुण वयोगटातील आहे. याचा अर्थ कामासाठी मोठी तरुण शक्ती उपलब्ध आहे, परंतु शिक्षण आणि रोजगाराची आव्हानेही आहेत.

 * विविध संस्कृती आणि भाषा: आफ्रिकेत 3000 हून अधिक विविध वांशिक गट आणि 2000 पेक्षा जास्त भाषा बोलल्या जातात. यात स्वाहिली (पूर्व आफ्रिका), हौसा (पश्चिम आफ्रिका), झुलू (दक्षिण आफ्रिका), अम्हारिक (इथियोपिया) यांसारख्या प्रमुख भाषांचा समावेश आहे.

 * धर्म: इस्लाम (मुख्यतः उत्तर आफ्रिका आणि पश्चिम आफ्रिकेतील काही भाग) आणि ख्रिस्ती धर्म (मुख्यतः पूर्व, दक्षिण आणि मध्य आफ्रिका) हे प्रमुख धर्म आहेत. अनेक स्थानिक पारंपारिक श्रद्धा देखील पाळल्या जातात.

 * सामाजिक आव्हाने: गरिबी, निरक्षरता, आरोग्य समस्या (मलेरिया, एचआयव्ही/एड्स, इबोला), जातीय आणि धार्मिक संघर्ष, राजकीय अस्थिरता आणि हवामान बदलाचे परिणाम ही आफ्रिका खंडासमोरील प्रमुख सामाजिक आव्हाने आहेत.

 * कला आणि संगीत: आफ्रिकन कला आणि संगीत हे त्यांच्या समृद्ध सांस्कृतिक वारशाचे प्रतीक आहेत. पारंपरिक मुखवटे, शिल्पे, नृत्य आणि ड्रमचे ताल हे जगभरात ओळखले जातात.

आफ्रिका खंड हा केवळ नैसर्गिक सौंदर्याचा आणि संसाधनांचा खजिना नाही, तर तो मानवी इतिहासाचा आणि सांस्कृतिक विविधतेचा एक महत्त्वाचा भाग आहे.