संत एकनाथ महाराज

 संत एकनाथ महाराज (Sant Eknath Maharaj) हे १६ व्या शतकातील महाराष्ट्रातील एक महान संत, कवी आणि समाजसुधारक होते. ते वारकरी संप्रदायातील महत्त्वाचे संत मानले जातात आणि त्यांनी भागवत धर्माच्या प्रसारात मोठे योगदान दिले.

त्यांच्याबद्दल काही प्रमुख माहिती:

• जन्म आणि कुटुंब: त्यांचा जन्म पैठण येथे शके १४५५ (इ. स. १५३३) मध्ये झाला. त्यांचे वडील सूर्यनारायण आणि आई रुक्मिणीबाई होत्या. त्यांचे आजोबा भानुदास महाराज हे देखील मोठे संत होते आणि त्यांनी पंढरपूरच्या विठ्ठलाची मूर्ती विजयनगरहून परत आणण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली होती.
• गुरू: संत एकनाथांचे गुरू जनार्दन स्वामी हे दत्तात्रेयांचे भक्त आणि देवगिरीच्या किल्ल्याचे किल्लेदार होते. त्यांनी एकनाथांना अध्यात्मिक ज्ञान आणि मार्गदर्शन दिले.
• अभंग आणि साहित्य रचना: संत एकनाथांनी विपुल साहित्य रचना केली. त्यांचे अभंग अत्यंत लोकप्रिय आहेत. त्यांनी भागवत पुराणाच्या एकादश स्कंधावर 'एकनाथी भागवत' नावाची टीका लिहिली, जी मराठी साहित्यातील एक महत्त्वपूर्ण ग्रंथ मानली जाते. याशिवाय त्यांनी 'भावार्थ रामायण', 'रुक्मिणी स्वयंवर', 'भारुड' आणि अनेक अभंग, गौळणी, आरत्या इत्यादींची रचना केली.
• भारुड: संत एकनाथांनी भारुडांच्या माध्यमातून लोकांना धार्मिक आणि नैतिक शिकवण दिली. त्यांची भारुडे मनोरंजक आणि बोधप्रद असतात आणि त्यातून समाजातील रूढी, अंधश्रद्धा आणि वाईट चालीरितींवर मार्मिक टिप्पणी केलेली आढळते.
• सामाजिक कार्य: संत एकनाथांनी समाजात समानता आणि सलोखा निर्माण करण्यासाठी प्रयत्न केले. त्यांनी सर्व जाती-धर्माच्या लोकांना समान मानले आणि त्यांच्यात प्रेमभाव वाढवण्याचा प्रयत्न केला. त्यांनी गरीब आणि गरजूंना मदत केली आणि अनेक सामाजिक कार्यांमध्ये सक्रिय सहभाग घेतला.
• सर्वांशी समभाव: त्यांच्या जीवनातील अनेक घटना त्यांच्या समभावाची आणि सहनशीलतेची साक्ष देतात. एका प्रसिद्ध कथेनुसार, एका मुस्लिम व्यक्तीने त्यांना अनेक वेळा 'राम राम' म्हणून त्रास दिला, तरीही त्यांनी त्याला शांतपणे प्रतिसाद दिला आणि त्याच्यातील ईश्वर पाहिला.
• वारकरी संप्रदायातील स्थान: संत एकनाथांनी वारकरी संप्रदायाच्या विचारांना अधिक व्यापक आणि सुसंगत बनवले. त्यांनी भागवत धर्माच्या तत्त्वांचा प्रसार सोप्या भाषेत लोकांपर्यंत पोहोचवला.
• पैठणचे महत्त्व: संत एकनाथांमुळे पैठण हे वारकरी संप्रदायाचे एक महत्त्वाचे केंद्र बनले. आजही अनेक भाविक त्यांच्या समाधीचे दर्शन घेण्यासाठी पैठणला भेट देतात.
• समाधी: संत एकनाथांनी शके १५२१ (इ. स. १५९९) मध्ये फाल्गुन वद्य षष्ठीला पैठण येथे समाधी घेतली.

संत एकनाथ महाराज हे केवळ एक संत आणि कवी नव्हते, तर ते एक महान समाजसुधारक आणि लोकशिक्षक होते. त्यांच्या साहित्याने आणि कार्यामुळे मराठी भाषा आणि संस्कृती समृद्ध झाली आणि आजही त्यांचे विचार लोकांना मार्गदर्शन करत आहेत.

एकनाथी भागवत:

• 'एकनाथी भागवत' हा संत एकनाथांच्या कार्याचा कळस मानला जातो. त्यांनी भागवत पुराणाच्या अकराव्या स्कंधावर सुमारे १८,००० ओव्यांची टीका लिहिली.
• ही टीका संस्कृत भाषेतील क्लिष्ट विचार सोप्या मराठी भाषेत उलगडते, ज्यामुळे सामान्य लोकांनाही भागवत धर्माचे तत्त्वज्ञान समजण्यास मदत होते.
• यात भक्ति, ज्ञान आणि कर्म या मार्गांचा समन्वय साधलेला दिसतो.
• एकनाथी भागवत आजही वारकरी संप्रदायात अत्यंत आदराने वाचले जाते आणि त्याचे पारायण केले जाते.

भावार्थ रामायण:

• संत एकनाथांनी 'भावार्थ रामायण' या ग्रंथातून रामायणाची कथा मराठी भाषेत सांगितली.
• हे रामायण केवळ कथेपुरते मर्यादित नसून, त्यातील पात्रांच्या माध्यमातून आध्यात्मिक आणि नैतिक मूल्यांची शिकवण दिली जाते.
• भावार्थ रामायणाच्या माध्यमातून त्यांनी रामकथेला महाराष्ट्रातील घराघरात पोहोचवले.

भारुडांचे वैशिष्ट्य:

• संत एकनाथांची भारुडे ही लोकशिक्षणाचे प्रभावी माध्यम होती.
• भारुड म्हणजे एका विशिष्ट वेषात आणि ढंगात सादर केलेले छोटे नाट्यमय गीत, ज्यात धार्मिक किंवा नैतिक संदेश दडलेला असतो.
• त्यांच्या भारुडांमध्ये विविध प्रकारची पात्रे आणि सामाजिक परिस्थितीचे चित्रण आढळते. उदा. अंधळा आणि पांगळा, गारुडी, बैरागी इत्यादी.
• भारुडांच्या माध्यमातून त्यांनी समाजातील ढोंगीपणा, अंधश्रद्धा आणि वाईट चालीरितींवर कठोर प्रहार केला.
• त्यांची भारुडे आजही लोकप्रिय आहेत आणि लोककलांच्या माध्यमातून सादर केली जातात.

संत एकनाथांची भाषाशैली:

• संत एकनाथांची भाषा अत्यंत प्रवाही, सोपी आणि सहज समजणारी आहे.
• त्यांच्या लेखनात मराठी भाषेतील अनेक म्हणी, वाक्प्रचार आणि लोकबोलीतील शब्दांचा वापर आढळतो, ज्यामुळे त्यांचे साहित्य लोकांशी अधिक जवळीक साधते.
• त्यांच्या अभंगांमध्ये आणि इतर रचनांमध्ये गेयता आणि लयबद्धता आढळते, ज्यामुळे ते सहज लक्षात राहतात आणि गाण्यास सोपे जातात.

कुटुंब आणि सांसारिक जीवन:

• संत एकनाथ गृहस्थाश्रमी होते. त्यांच्या पत्नीचे नाव गिरिजाबाई होते आणि त्यांना दोन मुले होती - गोदाजी आणि हरी पंडित.
• त्यांनी सांसारिक जबाबदाऱ्या व्यवस्थित पार पाडल्या आणि त्याचबरोबर आपली आध्यात्मिक साधना आणि समाजसेवा चालू ठेवली.
• त्यांचे गृहस्थ जीवन हे इतरांसाठी एक आदर्श उदाहरण होते, जिथे भक्ती आणि कर्तव्य यांचा समन्वय साधलेला दिसतो.

वारकरी परंपरेतील महत्त्व:

• संत एकनाथांनी वारकरी संप्रदायाला अधिक सुसंघटित आणि व्यापक बनवले.
• त्यांनी पंढरपूरच्या वारीला अधिक महत्त्व दिले आणि त्या परंपरेला प्रोत्साहन दिले.
• त्यांच्या कार्यामुळे वारकरी पंथाची विचारधारा अधिक दृढ झाली आणि ती पिढ्यानपिढ्या पुढे चालत राहिली.

संत एकनाथ महाराज हे एक बहुआयामी व्यक्तिमत्व होते. ते एक महान संत, उत्कृष्ट कवी, प्रभावी समाजसुधारक आणि आदर्श गृहस्थ होते. त्यांचे कार्य आजही आपल्याला प्रेरणा देत आहे.