शनी (Saturn) ..

 शनी (Saturn) हा आपल्या सूर्यमालेतील सूर्यापासून सहावा ग्रह आहे. त्याच्या आकर्षक आणि मोठ्या कड्यांच्या प्रणालीमुळे (Ring System) तो सूर्यमालेतील सर्वात सुंदर ग्रह मानला जातो. गुरु ग्रहानंतर हा सूर्यमालेतील दुसरा सर्वात मोठा ग्रह आहे.

शनी ग्रहाबद्दल काही प्रमुख माहिती:

 * सूर्यापासूनचे अंतर: शनी सूर्यापासून सुमारे 143 कोटी किलोमीटर (1.43 अब्ज किमी) अंतरावर आहे.

 * आकार आणि वस्तुमान:

   * दुसरा सर्वात मोठा ग्रह: शनीचा व्यास सुमारे 1,20,536 किलोमीटर आहे, जो पृथ्वीच्या व्यासाच्या सुमारे 9 पट आहे.

   * "गॅस जायंट" (Gas Giant): गुरुप्रमाणेच शनी हा देखील एक वायूचा राक्षस आहे. तो प्रामुख्याने हायड्रोजन आणि हेलियम वायूंचा बनलेला आहे.

   * सर्वात कमी घनता (Least Dense): शनीची घनता सूर्यमालेतील कोणत्याही ग्रहापेक्षा कमी आहे. त्याची घनता पाण्यापेक्षाही कमी आहे, याचा अर्थ जर शनीला खूप मोठ्या पाण्याच्या हौदात ठेवले तर तो त्यावर तरंगेल!

 * परिभ्रमण काळ (Orbital Period):

   * शनी सूर्याभोवती एक प्रदक्षिणा पूर्ण करण्यासाठी सुमारे 29.5 पृथ्वी वर्षे घेतो.

 * स्वत:भोवती फिरण्याचा काळ (Rotation Period):

   * शनी स्वतःभोवती खूप वेगाने फिरतो, ज्यामुळे त्याचा भूमध्यरेषीय भाग गुरुपेक्षाही जास्त फुगीर दिसतो. त्याला स्वतःभोवती एक प्रदक्षिणा पूर्ण करण्यासाठी फक्त 10 तास 33 मिनिटे लागतात.

 * वातावरण (Atmosphere):

   * शनीचे वातावरण गुरुप्रमाणेच पट्ट्यांमध्ये आणि ढगांमध्ये विभागलेले आहे, परंतु ते गुरुच्या तुलनेत कमी स्पष्ट आहेत.

   * वातावरणातील वरच्या थरांमध्ये अमोनिया स्फटिके, हायड्रोसल्फाइड (hydrosulfide) आणि पाण्याच्या बर्फाचे ढग असतात.

   * शनीच्या उत्तर ध्रुवावर एक वैशिष्ट्यपूर्ण सहा-बाजूंचा वादळी ढगांचा नमुना (Hexagon-shaped Storm) आहे, जो अनेक दशकांपासून अस्तित्वात आहे.

 * कड्यांची प्रणाली (Ring System):

   * शनी त्याच्या विस्तीर्ण आणि तेजस्वी कड्यांसाठी प्रसिद्ध आहे. ही कडी बर्फाचे कण (बहुतेक पाण्याचा बर्फ) आणि धुळीच्या कणांपासून बनलेली आहेत, जे लहान वाळूच्या कणांपासून ते मोठ्या घरांच्या आकारापर्यंत असू शकतात.

   * ही कडी अनेक लहान कड्यांमध्ये विभागलेली आहेत आणि त्यांच्यामध्ये पोकळ्या (Gaps) आहेत. सर्वात मोठी पोकळी 'कॅसिनी डिव्हिजन' (Cassini Division) म्हणून ओळखली जाते.

   * कड्यांची एकूण रुंदी सुमारे 2,82,000 किलोमीटर आहे, परंतु त्यांची जाडी फक्त काही मीटर ते काही किलोमीटरपर्यंत असते.

 * संरचना:

   * शनीलाही कोणताही घन पृष्ठभाग नाही. त्याच्या मध्यभागी एक घन खडकाळ गाभा (Core) असण्याची शक्यता आहे, जो पृथ्वीच्या आकाराच्या सुमारे 15-30 पट मोठा असू शकतो.

   * गाभ्याभोवती धातूचा हायड्रोजनचा थर असतो, जो त्याच्या चुंबकीय क्षेत्रासाठी जबाबदार आहे.

 * तापमान:

   * शनीच्या वरच्या ढगांचे तापमान सुमारे -178°C असते.

 * चुंबकीय क्षेत्र (Magnetic Field):

   * शनीचे चुंबकीय क्षेत्र पृथ्वीच्या चुंबकीय क्षेत्रापेक्षा सुमारे 580 पट अधिक मजबूत आहे.

 * उपग्रह (चंद्र):

   * शनीला सूर्यमालेतील दुसऱ्या क्रमांकाचे सर्वाधिक ज्ञात उपग्रह आहेत (गुरुनंतर), ज्यांची संख्या 146 पेक्षा जास्त आहे (ऑगस्ट 2023 पर्यंत). यातील अनेक लहान चंद्र आहेत.

   * टायटन (Titan): शनीचा सर्वात मोठा चंद्र आणि सूर्यमालेतील गुरुच्या गॅनिमीडनंतरचा दुसरा सर्वात मोठा चंद्र. टायटन हा सूर्यमालेतील एकमेव चंद्र आहे ज्याला दाट वातावरण आहे आणि त्याच्या पृष्ठभागावर मिथेनचे तलाव आणि नद्या आहेत.

   * एन्सेलॅडस (Enceladus): हा एक छोटा चंद्र आहे, ज्याच्या बर्फाच्या पृष्ठभागाखाली द्रवरूप पाण्याचा महासागर असण्याची शक्यता आहे. यातून पाण्याचे फवारे (Geysers) बाहेर पडताना दिसले आहेत, ज्यामुळे यावर जीवसृष्टीच्या संभाव्यतेबद्दल उत्सुकता वाढली आहे.

 * मोहिमा (Missions):

   * पायोनियर 11 (Pioneer 11): शनीजवळून उडून जाणारे पहिले अवकाशयान (1979).

   * व्हॉयेजर 1 आणि 2 (Voyager 1 & 2): या मोहिमांनी शनी आणि त्याच्या कड्यांची पहिली जवळून छायाचित्रे घेतली आणि अनेक नवीन उपग्रहांचा शोध लावला.

   * कॅसिनी-ह्यूजन्स (Cassini-Huygens): नासा आणि ESA ची ही शनीच्या कक्षेत फिरणारी आतापर्यंतची सर्वात मोठी आणि यशस्वी मोहीम होती (2004-2017). कॅसिनीने शनी, त्याची कडी आणि चंद्रांचा सखोल अभ्यास केला. ह्यूजन्स लँडर टायटनच्या पृष्ठभागावर यशस्वीरित्या उतरले.

शनी हा त्याच्या मनमोहक कड्यांमुळे आणि रहस्यमय चंद्रांमुळे खगोलशास्त्रज्ञांसाठी आणि सामान्य लोकांसाठी नेहमीच आकर्षणाचा केंद्रबिंदू राहिला आहे.