संत चोखामेळा

 संत चोखामेळा हे तेराव्या-चौदाव्या शतकातील महाराष्ट्रातील वारकरी संप्रदायातील एक महत्त्वाचे दलित संत होते. ते संत नामदेवांचे शिष्य होते आणि त्यांनी आपल्या अभंगांमधून सामाजिक समानता आणि विठ्ठलभक्तीचा संदेश दिला.

त्यांच्याबद्दल काही प्रमुख माहिती:

• जन्म आणि कुटुंब: त्यांचा जन्म बुलढाणा जिल्ह्यातील मेहकर तालुक्यातील डोणगाव येथे एका महार कुटुंबात झाला. त्यांच्या पत्नीचे नाव सोयराबाई आणि मुलाचे नाव कर्ममेळा होते. त्यांचे संपूर्ण कुटुंब विठ्ठलाचे निष्ठावान भक्त होते.
• संत नामदेवांचे शिष्यत्व: संत चोखामेळा हे संत नामदेवांच्या कीर्तनाने आणि विचारांनी खूप प्रभावित झाले आणि त्यांनी नामदेवांना आपले गुरू मानले. नामदेवांनी त्यांना आपल्या शिष्यांमध्ये स्थान दिले, ज्यामुळे तत्कालीन समाजात मोठा बदल दिसून आला.
• अभंग रचना: संत चोखामेळा यांनी अनेक हृदयस्पर्शी अभंग रचले आहेत. त्यांच्या अभंगातून त्यांची विठ्ठलावरील अनन्य भक्ती, समाजातील जातीय भेदभावामुळे होणारे दुःख आणि त्यातून मुक्ती मिळवण्याची तळमळ व्यक्त होते. त्यांची भाषा साधी आणि थेट हृदयाला भिडणारी आहे.
• सामाजिक समानता: संत चोखामेळा यांनी आपल्या अभंगांमधून समाजातील जातीय भेदभावावर कठोर टीका केली. त्यांनी स्वतःच्या जीवनातील वेदना आणि समाजातील विषमतेचे वास्तव आपल्या अभंगातून मांडले. त्यांनी सर्वांना समान मानण्याची आणि एकमेकांशी प्रेमाने वागण्याची शिकवण दिली.
• विठ्ठलभक्ती: जातीय भेदभावामुळे समाजात अपमानित होत असतानाही त्यांची विठ्ठलावरील श्रद्धा कमी झाली नाही. त्यांनी विठ्ठलाला आपला आधार मानला आणि त्यांच्या भक्तीतच समाधान शोधले. त्यांच्या अभंगातून विठ्ठलावरील त्यांचे निस्सीम प्रेम आणि आर्तता दिसून येते.
• वारकरी संप्रदायातील स्थान: संत चोखामेळा यांचे वारकरी संप्रदायात महत्त्वाचे स्थान आहे. त्यांनी दलित समाजातील लोकांना भक्तीमार्गाकडे आकर्षित केले आणि त्यांना आत्मसन्मानाने जगण्याची प्रेरणा दिली. त्यांची शिकवण आजही सामाजिक न्यायासाठी लढणाऱ्या कार्यकर्त्यांना प्रेरणा देते.
• शिकवण: त्यांची प्रमुख शिकवण हीच आहे की जात किंवा वर्ण महत्त्वाचा नसून खरी भक्ती आणि कर्म महत्त्वाचे आहे. त्यांनी सर्वांना समानतेने वागवण्याचा आणि भगवंताच्या चरणी लीन होण्याचा संदेश दिला.
• समाधी: संत चोखामेळा यांची समाधी पंढरपूर येथे विठ्ठल मंदिराच्या पायरीखाली आहे. असे मानले जाते की मंदिर बांधताना एका भिंतीच्या दुर्घटनेत त्यांचा मृत्यू झाला आणि त्यांची हाडे त्याच ठिकाणी पुरली गेली. नामदेवांना त्यांच्या हाडांमधून 'विठ्ठल विठ्ठल' असा आवाज ऐकू आला, त्यामुळे त्यांची समाधी मंदिराच्या पायरीखाली बांधण्यात आली.

संत चोखामेळा हे दलित समाजातील एक महान संत होते. त्यांनी आपल्या अभंगातून सामाजिक विषमतेवर आवाज उठवला आणि विठ्ठलभक्तीचा मार्ग सर्वांसाठी खुला केला. त्यांचे जीवन आणि कार्य आजही प्रेरणादायी आहे.

ठीक आहे, संत चोखामेळांबद्दल आणखी काही माहिती पाहूया:

संत चोखामेळांच्या अभंगांचे वैशिष्ट्य:

• अनुभवजन्य वाणी: त्यांच्या अभंगांमध्ये त्यांच्या स्वतःच्या जीवनातील दुःख, वेदना आणि समाजातील विषमतेचा अनुभव स्पष्टपणे जाणवतो. त्यामुळे त्यांची वाणी अधिक प्रामाणिक आणि हृदयस्पर्शी वाटते.
• विठ्ठलाला आर्त हाक: अनेक अभंगांमध्ये ते विठ्ठलाला आपल्या दुःखाची कहाणी सांगतात आणि त्याच्या भेटीसाठी तळमळ व्यक्त करतात. त्यांची भक्ती अत्यंत उत्कट आणि भावनिक असते.
• सामाजिक जाणीव: त्यांच्या अभंगातून तत्कालीन समाजातील जातीय भेदभावाची तीव्र जाणीव दिसून येते. त्यांनी अस्पृश्यतेमुळे होणारे अन्याय आणि अपमान अत्यंत प्रभावीपणे मांडले आहेत.
• साधी आणि ग्रामीण भाषा: त्यांच्या अभंगांची भाषा अतिशय साधी, सरळ आणि ग्रामीण भागातील लोकांच्या बोलीभाषेतील आहे, ज्यामुळे ते सर्वसामान्यांपर्यंत सहज पोहोचतात.
• आत्मनिवेदन आणि शरणागती: अनेक अभंगांमध्ये ते स्वतःला विठ्ठलाच्या चरणी पूर्णपणे समर्पित करतात आणि आपली असहायता व्यक्त करतात.

संत चोखामेळा आणि संत नामदेव:

• संत नामदेव आणि संत चोखामेळा यांचे गुरु-शिष्याचे नाते खूप घट्ट होते. नामदेवांनी चोखामेळांना केवळ शिष्य म्हणून नव्हे, तर एक मित्र आणि सहप्रवासी म्हणून स्वीकारले.
• नामदेवांच्या सानिध्यात चोखामेळांना आध्यात्मिक उन्नती साधण्यास मदत मिळाली आणि त्यांना समाजात सन्मान प्राप्त झाला.
• दोघांच्या भेटीने आणि सहकार्याने वारकरी संप्रदायात सामाजिक समतेचा संदेश अधिक प्रभावीपणे पोहोचला.

संत चोखामेळा यांच्या कुटुंबाचे योगदान:

• संत चोखामेळा यांच्या पत्नी, संत सोयराबाई आणि पुत्र कर्ममेळा यांनीही अभंग रचना केली आहे. त्यांचे अभंगही विठ्ठलभक्ती आणि सामाजिक जाणीवेने ओतप्रोत आहेत.
• एकाच कुटुंबातील तीन संतांनी वारकरी संप्रदायात योगदान देणे ही एक विशेष बाब आहे.

संत चोखामेळांच्या कार्याचा प्रभाव:

• त्यांच्या अभंगांनी दलित समाजातील लोकांना आत्मसन्मान आणि धार्मिक आधार मिळवून दिला.
• त्यांनी इतरांनाही जातीय भेदभावाविरुद्ध आवाज उठवण्याची प्रेरणा दिली.
• त्यांचे कार्य आजही सामाजिक न्यायासाठी लढणाऱ्या कार्यकर्त्यांसाठी मार्गदर्शक ठरते.

पंढरपूर येथील समाधीचे महत्त्व:

• संत चोखामेळा यांची समाधी विठ्ठल मंदिराच्या पायरीखाली असणे हे त्यांच्या साधेपणाचे आणि शरणागतीचे प्रतीक आहे.
• आजही लाखो भाविक पंढरपूरला भेट देतात आणि त्यांच्या समाधीचे दर्शन घेतात.

संत चोखामेळा हे वारकरी संप्रदायातील एक अनमोल रत्न होते. त्यांनी आपल्या जीवनात अनेक दुःख आणि अपमान सहन केले, पण त्यांची विठ्ठलावरील श्रद्धा आणि सामाजिक समतेची भावना कधीही कमी झाली नाही. त्यांचे अभंग आजही आपल्याला न्याय आणि प्रेमाचा संदेश देतात.