अंटार्क्टिका खंड..

 अंटार्क्टिका खंड हा पृथ्वीवरील सर्वात दक्षिणेकडील खंड आहे आणि तो दक्षिण ध्रुवाभोवती स्थित आहे. हा जगातील पाचव्या क्रमांकाचा सर्वात मोठा खंड आहे आणि त्याच्या अनेक अद्वितीय वैशिष्ट्यांमुळे तो इतर खंडांपेक्षा वेगळा ठरतो.

भौगोलिक माहिती:

 * क्षेत्रफळ: अंटार्क्टिकाचे क्षेत्रफळ सुमारे 14 दशलक्ष चौरस किलोमीटर (1,40,00,000 वर्ग किमी) आहे. यापैकी सुमारे 98% भाग कायमस्वरूपी बर्फाने झाकलेला आहे.

 * स्थान: हा खंड पूर्णपणे दक्षिण गोलार्धात आहे आणि त्याला 'दक्षिणी महासागर' (Southern Ocean) वेढलेला आहे. दक्षिणी महासागर हा अटलांटिक, पॅसिफिक आणि हिंदी महासागराच्या दक्षिण भागांचा बनलेला आहे.

 * बर्फाचा थर: अंटार्क्टिकावर बर्फाचा थर खूप जाड आहे, त्याची सरासरी जाडी सुमारे 1.9 किलोमीटर (1,900 मीटर) ते काही ठिकाणी 4.8 किलोमीटरपर्यंत (4,800 मीटर) असू शकते. या बर्फात जगातील सुमारे 90% गोड्या पाण्याचा साठा आहे.

हवामान:

 * सर्वात थंड खंड: अंटार्क्टिका हा पृथ्वीवरील सर्वात थंड, सर्वात कोरडा आणि सर्वात वाऱ्याचा खंड आहे. येथे तापमान उणे 80°C पर्यंत खाली जाऊ शकते, आणि पृथ्वीवरील सर्वात कमी तापमान (उणे 89.2°C) येथे व्होस्टॉक स्टेशनवर नोंदवले गेले आहे.

 * वाळवंटी हवामान: जरी येथे बर्फ मोठ्या प्रमाणात असला तरी, येथे अत्यंत कमी पाऊस पडतो (बर्फवृष्टीच्या स्वरूपात). त्यामुळे हा 'थंड वाळवंट' (Cold Desert) म्हणून ओळखला जातो.

 * बर्फाचे वादळ: येथे जोरदार आणि थंड वारे वाहतात, जे 'कटाबॅटिक वारे' (Katabatic Winds) म्हणून ओळखले जातात.

लोकसंख्या:

 * निर्मनुष्य खंड: अंटार्क्टिकावर कोणतीही कायमस्वरूपी मानवी वस्ती नाही. येथे फक्त वैज्ञानिक संशोधन केंद्रांमधील शास्त्रज्ञ आणि कर्मचारी तात्पुरत्या स्वरूपात राहतात. हिवाळ्यात त्यांची संख्या सुमारे 1,000 ते 1,300 पर्यंत असते, तर उन्हाळ्यात ती 4,000 ते 5,000 पर्यंत पोहोचू शकते.

महत्त्वाची वैशिष्ट्ये:

 * कोणताही देश नाही: अंटार्क्टिका खंड हा कोणत्याही एका देशाच्या मालकीचा नाही. 1959 च्या 'अंटार्क्टिका करार' (Antarctic Treaty System) नुसार, हा खंड फक्त शांततापूर्ण उद्देशांसाठी आणि वैज्ञानिक संशोधनासाठी वापरला जाईल असे ठरले आहे. या करारावर अनेक देशांनी स्वाक्षरी केली आहे.

 * संशोधन केंद्रे: विविध देशांनी येथे अनेक संशोधन केंद्रे स्थापन केली आहेत.

   * भारताची संशोधन केंद्रे: भारताची अंटार्क्टिकावर तीन संशोधन केंद्रे आहेत:

     * दक्षिण गंगोत्री: हे पहिले केंद्र 1983 मध्ये स्थापन झाले, परंतु आता ते बर्फाखाली गाडले गेले आहे आणि फक्त एक पुरवठा तळ (supply base) म्हणून वापरले जाते.

     * मैत्री: हे दुसरे केंद्र 1989 मध्ये कार्यान्वित झाले आणि ते अजूनही कार्यरत आहे.

     * भारती: हे तिसरे आणि सर्वात नवीन केंद्र 2012 मध्ये कार्यान्वित झाले आहे.

 * जैवविविधता: अंटार्क्टिकाची जैवविविधता कमी असली तरी ती अद्वितीय आहे.

   * प्राणी: येथे मुख्यत्वे पेन्ग्विन (Penguins), सील (Seals), व्हेल (Whales) आणि विविध प्रकारचे सागरी पक्षी आढळतात. किंग पेन्ग्विन, अडेली पेन्ग्विन, एम्परर पेन्ग्विन हे येथील प्रमुख पेन्ग्विनचे प्रकार आहेत.

   * वनस्पती: येथे केवळ काही मॉस (Mosses), लिव्हरवर्ट्स (Liverworts) आणि लाइकेन्स (Lichens) यांसारख्या अति-थंड वातावरणात जगू शकणाऱ्या वनस्पती आढळतात. कोणतीही झाडे किंवा झुडपे येथे नाहीत.

 * बर्फाचे थर (Ice Sheets) आणि आइस-शेल्फ्स (Ice Shelves):

   * रॉस आइस-शेल्फ (Ross Ice Shelf): हा जगातील सर्वात मोठा आइस-शेल्फ आहे, जो टेक्सास राज्यापेक्षाही मोठा आहे.

   * रोन्ने आइस-शेल्फ (Ronne Ice Shelf): हा देखील एक मोठा आइस-शेल्फ आहे.

   * या आइस-शेल्फ्समधून वेळोवेळी मोठे हिमनग (Icebergs) तुटून समुद्रात जातात.

 * भूगर्भशास्त्र: अंटार्क्टिका हा भूगर्भीयदृष्ट्या प्राचीन भूभागाचा (गोंडवानालँडचा भाग) भाग होता. ट्रान्सअंटार्क्टिक पर्वतरांगा (Transantarctic Mountains) या खंडाला पूर्व आणि पश्चिम अंटार्क्टिका असे विभागतात.

 * पर्यावरणाचे महत्त्व: अंटार्क्टिका हवामान बदलाच्या अभ्यासासाठी एक महत्त्वाचे नैसर्गिक प्रयोगशाळा आहे. येथील बर्फ वितळल्याने समुद्राची पातळी वाढू शकते, ज्यामुळे जगभरातील किनारी भागांवर परिणाम होऊ शकतो. येथील हवामानाचा अभ्यास करून शास्त्रज्ञ पृथ्वीच्या भूतकाळातील आणि भविष्यातील हवामानाबद्दल माहिती मिळवतात.

अंटार्क्टिका हा एक अत्यंत प्रतिकूल परंतु वैज्ञानिकदृष्ट्या महत्त्वाचा खंड आहे.