संत मुक्ताबाई

 संत मुक्ताबाई या तेराव्या शतकातील महाराष्ट्रातील एक थोर संत कवयित्री होत्या. त्या संत ज्ञानेश्वर, संत निवृत्तीनाथ आणि संत सोपानदेव यांच्या धाकट्या बहीण होत्या. या चारही भावंडांनी वारकरी संप्रदायात आणि मराठी संत साहित्यात मोलाची भर घातली आहे.

त्यांच्याबद्दल काही प्रमुख माहिती:

• जन्म आणि कुटुंब: त्यांचा जन्म आपेगाव येथे झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव विठ्ठलपंत कुलकर्णी आणि आईचे नाव रुक्मिणीबाई होते. त्यांचे कुटुंब धार्मिक आणि आध्यात्मिक विचारांचे होते.
• अध्यात्मिक ज्ञान: मुक्ताबाईंना लहानपणापासूनच अध्यात्माची ओढ होती. त्यांनी आपल्या मोठ्या भावांकडून, विशेषतः संत ज्ञानेश्वरांकडून आध्यात्मिक ज्ञान प्राप्त केले. त्या स्वतः एक उच्च कोटीच्या साध्वी आणि ज्ञानी होत्या.
• कাব্য रचना: संत मुक्ताबाईंनी अनेक सुंदर अभंग आणि रचना केल्या आहेत. त्यांची अभंगवाणी अत्यंत मार्मिक, वैचारिक आणि आध्यात्मिक अनुभवांनी परिपूर्ण आहे. त्यांच्या अभंगांमधून आत्मज्ञान, भक्ती आणि वैराग्याचे विचार प्रभावीपणे व्यक्त होतात.
• ताटीचे अभंग: संत मुक्ताबाईंच्या जीवनातील एक प्रसिद्ध घटना म्हणजे चांगदेव महाराजांना उपदेश करताना त्यांनी म्हटलेले 'ताटीचे अभंग'. चांगदेव महाराज हे मोठे योगी होते आणि त्यांना आपल्या सिद्धींचा अहंकार होता. ज्ञानेश्वरांनी त्यांना पत्र पाठवले, पण ते कोऱ्या कागदावर पाठवले. चांगदेवांना याचा अर्थ कळेना. तेव्हा मुक्ताबाईंनी त्यांना उपदेश केला आणि अहंकाराची ताटी उघडण्यास सांगितले. त्यांचे हे अभंग आजही प्रसिद्ध आहेत.
• ज्ञानेश्वरांवरील प्रेम आणि आदर: मुक्ताबाईंना आपल्या मोठ्या भावांवर, संत ज्ञानेश्वरांवर खूप प्रेम आणि आदर होता. त्यांनी ज्ञानेश्वरांच्या कार्याला नेहमीच पाठिंबा दिला आणि त्यांच्यासोबत त्या नेहमी उभ्या राहिल्या.
• वारकरी संप्रदायातील स्थान: संत मुक्ताबाईंचे वारकरी संप्रदायात महत्त्वाचे स्थान आहे. त्या संत ज्ञानेश्वर आणि इतर भावंडांसोबत भागवत धर्माच्या प्रसारात सक्रिय होत्या. त्यांच्या अभंगांनी आणि विचारांनी अनेक पिढ्यांना प्रेरणा दिली आहे.
• शिकवण: त्यांच्या शिकवणीत आत्मज्ञान, वैराग्य, भक्ती आणि अहंकाराचा त्याग यावर जोर दिला जातो. त्यांनी साध्या आणि सरळ भाषेत जीवनातील आध्यात्मिक सत्ये लोकांपर्यंत पोहोचवली.
• समाधी: संत मुक्ताबाईंनी तरुण वयातच समाधी घेतली. त्यांची समाधी मेहून (जिल्हा जळगाव) येथे आहे.

संत मुक्ताबाई या केवळ एका संतांची बहीण म्हणून ओळखल्या जात नाहीत, तर त्या स्वतः एक महान संत आणि कवयित्री म्हणून ओळखल्या जातात. त्यांचे अभंग आणि विचार आजही वारकरी संप्रदायात आणि मराठी साहित्यविश्वात आदराने वाचले जातात. त्यांची वाणी ही ज्ञानाचा आणि अनुभवाचा ठेवा आहे. 

मुक्ताबाईंच्या अभंगांची वैशिष्ट्ये:

• वैचारिक खोली: मुक्ताबाईंच्या अभंगांमध्ये अध्यात्मिक आणि तात्विक विचारांची गहनता आढळते. त्या कमी शब्दांमध्ये मोठे आणि महत्त्वपूर्ण विचार व्यक्त करतात.
• आत्मज्ञानाचा अनुभव: त्यांच्या अभंगांमधून त्यांच्या स्वतःच्या आत्मज्ञानाचा आणि आध्यात्मिक अनुभवांचा प्रत्यय येतो. त्यामुळे त्यांची वाणी अधिक प्रामाणिक आणि प्रभावी वाटते.
• अहंकारावर प्रहार: त्यांनी आपल्या अभंगांमधून अहंकारावर कठोर टीका केली आहे. अहंकार हा मनुष्य आणि परमेश्वर यांच्यातील सर्वात मोठा अडथळा आहे, हे त्यांनी प्रभावीपणे सांगितले आहे.
• योगिक दृष्टी: मुक्ताबाईंना योगाचे आणि कुंडलिनी शक्तीचे ज्ञान होते, जे त्यांच्या काही अभंगांमधून दिसून येते.
• संवादात्मक शैली: त्यांचे काही अभंग चांगदेव महाराजांसारख्या व्यक्तींशी केलेल्या संवादातून निर्माण झाले आहेत, ज्यामुळे त्यांची शैली अधिक जिवंत आणि प्रभावी वाटते.

चांगदेव महाराजांना उपदेश:

• चांगदेव महाराज हे चौदाशे वर्षे जगलेले महान योगी मानले जातात आणि त्यांच्याकडे अनेक सिद्धी होत्या. त्यांनी संत ज्ञानेश्वरांना कोऱ्या पत्राने निरोप पाठवला, ज्यामुळे ज्ञानेश्वर आणि इतर संतांना त्यांच्यातील अहंकाराची जाणीव झाली.
• मुक्ताबाईंनी चांगदेव महाराजांना "ताटी उघडा ज्ञानेश्वरांना पाहण्यासाठी" असे म्हणून अहंकाराची ताटी उघडण्यास सांगितले. या घटनेतून मुक्ताबाईंची आध्यात्मिक उंची आणि अधिकारिता दिसून येते.
• त्यांचे 'ताटीचे अभंग' हे त्यांच्यातील ज्ञान आणि वैराग्याची साक्ष देतात.

मुक्ताबाई आणि त्यांचे बंधू:

• मुक्ताबाईंचे आपल्या तीनही भावांवर खूप प्रेम होते आणि त्या त्यांच्या आध्यात्मिक कार्यात नेहमी त्यांच्यासोबत होत्या.
• ज्ञानेश्वर, निवृत्तीनाथ आणि सोपानदेव यांच्या कार्याला त्यांनी भावनिक आणि आध्यात्मिक आधार दिला.
• या चारही भावंडांनी एकत्र येऊन वारकरी संप्रदायाला आणि मराठी संत साहित्याला समृद्ध केले.

मुक्ताबाईंच्या काही प्रसिद्ध अभंगांतील विचार:

• "अहंकाराची बाधा, गेली कोसो दूर। तेव्हा भेटे ईश्वर, आपणासी॥" - अहंकाराची बाधा दूर झाल्यावरच आत्मस्वरूपाची ओळख होते, हे त्या सांगतात.
• त्यांच्या अभंगांमध्ये नामस्मरण, भक्ती आणि सद्गुरूंच्या महतीचे वर्णन आढळते.

वारकरी परंपरेतील महत्त्व:

• संत मुक्ताबाई या वारकरी संप्रदायातील एक आदरणीय संत मानल्या जातात.
• त्यांच्या अभंगांचे पठण आणि गायन आजही वारकरी मंडळींमध्ये केले जाते.
• त्यांनी स्त्रियांच्या आध्यात्मिक प्रगतीसाठी एक आदर्श निर्माण केला.

संत मुक्ताबाई या एक तेजस्वी आणि ज्ञानी संत होत्या. त्यांचे अल्पायुषी जीवन आध्यात्मिकतेने आणि ज्ञानाने परिपूर्ण होते. त्यांचे विचार आजही आपल्याला सत्य मार्गावर चालण्यास प्रेरणा देतात.