बुद्धिबळ (Chess)

 बुद्धिबळ (Chess) हा दोन खेळाडूंनी एका पटावर खेळायचा बैठे खेळ आहे. हा जगातील सर्वात प्रसिद्ध आणि लोकप्रिय खेळांपैकी एक आहे. बुद्धिबळाला बुद्धीचा आणि रणनीतीचा खेळ मानले जाते.

इतिहास:

बुद्धिबळाचा उगम भारतात इसवी सन ६ व्या शतकात झाला, असे मानले जाते. त्यावेळी या खेळाला 'चतुरंग' असे म्हटले जात असे. चतुरंग म्हणजे सैन्याची चार अंगे - पायदळ, घोडदळ, हत्ती आणि रथ. हा खेळ राजघराण्यांमध्ये मनोरंजनासाठी आणि रणनीती शिकण्यासाठी खेळला जाई.

भारतातून हा खेळ पर्शिया (इराण) मध्ये पोहोचला, जिथे त्याला 'शतरंज' असे नाव मिळाले. त्यानंतर अरबांनी हा खेळ युरोपमध्ये आणला आणि तिथे तो आधुनिक स्वरूपात विकसित झाला.

खेळण्याची पद्धत:

बुद्धिबळाचा खेळ एका ८x८ च्या पटावर खेळला जातो, ज्यामध्ये एकूण ६४ घरे असतात. ही घरे एका आड एक काळ्या आणि पांढऱ्या रंगात रंगवलेली असतात. प्रत्येक खेळाडूकडे १६ मोहरे असतात:

• १ राजा (King)
• १ वजीर (Queen)
• २ हत्ती (Rook)
• २ घोडे (Knight)
• २ उंट (Bishop)
• ८ प्यादे (Pawn)

खेळाची सुरुवात नेहमी पांढऱ्या मोहरऱ्यांच्या खेळाडूने करतो. खेळाडू बारी-बारीने आपले मोहरे विशिष्ट नियमांनुसार पुढे सरकवतात. खेळाचा उद्देश प्रतिस्पर्धकाच्या राजाला 'चेकमेट' करणे असतो. चेकमेट म्हणजे राजावर असा हल्ला करणे, ज्यामुळे तो कोणत्याही चालीने वाचू शकत नाही.

मोहरऱ्यांच्या चाली:

• राजा: राजा कोणत्याही दिशेला (उभे, आडवे, तिरपे) एक घर चालू शकतो.
• वजीर: वजीर कोणत्याही दिशेला (उभे, आडवे, तिरपे) कितीही घरे चालू शकतो, पण मध्ये दुसरा मोहरा नसावा.
• हत्ती: हत्ती फक्त उभे किंवा आडवे कितीही घरे चालू शकतो, पण मध्ये दुसरा मोहरा नसावा.
• घोडा: घोडा 'एल' आकारात (दोन घरे सरळ आणि मग एक घर बाजूला) चालतो आणि तो दुसऱ्या मोहरऱ्यांवरून उडी मारू शकतो.
• उंट: उंट फक्त तिरप्या दिशेला कितीही घरे चालू शकतो, पण मध्ये दुसरा मोहरा नसावा.
• प्यादे: प्यादे सामान्यतः फक्त एक घर पुढे चालतात, पण पहिल्या चालीत ते दोन घरे पुढे चालू शकतात. ते तिरप्या दिशेने समोरच्या मोहरऱ्याला मारू शकतात आणि मागे चालू शकत नाहीत.

विशेष नियम:

• किल्लेकोट (Castling): राजा आणि हत्ती यांच्यातील एक विशेष चाल आहे, ज्यात राजा दोन घरे हत्तीच्या दिशेने सरकतो आणि हत्ती राजाच्या बाजूच्या घरात येतो.
• प्याद्याची बढती (Pawn Promotion): जेव्हा प्यादे पटाच्या शेवटच्या ओळीत पोहोचते, तेव्हा त्याला राजा आणि प्यादे वगळता कोणताही दुसरा मोहरा (वजीर, हत्ती, घोडा किंवा उंट) बनण्याचा हक्क मिळतो. सहसा खेळाडू वजीर बनवतो कारण तो सर्वात शक्तिशाली मोहरा आहे.
• एन पासंट (En Passant): जर प्याद्याने पहिल्या चालीत दोन घरे पुढे सरळ चाल केली आणि ते प्रतिस्पर्धकाच्या प्याद्याच्या बाजूच्या घरात आले, तर प्रतिस्पर्धकाचे प्यादे त्याला मारू शकते, जणू काही ते प्यादे फक्त एक घर पुढे चालले होते. ही चाल लगेच पुढील डावातच करावी लागते.

बुद्धिबळाचे महत्त्व:

बुद्धिबळ हा केवळ एक खेळ नाही, तर तो बुद्धीला चालना देतो. यामुळे एकाग्रता, स्मरणशक्ती, विचार करण्याची क्षमता आणि समस्या सोडवण्याची कौशल्ये विकसित होतात. त्यामुळे हा खेळ जगभरात मोठ्या प्रमाणावर खेळला जातो आणि शिकवला जातो.