संत सावतामाळी

 संत सावतामाळी हे तेराव्या शतकातील महाराष्ट्रातील वारकरी संप्रदायातील एक महत्त्वाचे संत होते. ते व्यवसायाने माळी (बागकाम करणारे) होते आणि त्यांनी आपल्या कामातूनच परमेश्वराची भक्ती केली.

त्यांच्याबद्दल काही प्रमुख माहिती:

• जन्म आणि कुटुंब: त्यांचा जन्म सोलापूर जिल्ह्यातील माळेगाव (पंढरपूरजवळ) येथे झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव परसू आणि आईचे नाव गुणाई होते. त्यांचे कुटुंब माळीकीचा व्यवसाय करत असे.
• व्यवसाय आणि भक्ती: संत सावतामाळी यांनी आपला पारंपरिक माळीकीचा व्यवसाय कधीही सोडला नाही. ते शेतात काम करत असताना, बाग फुलवत असतानाही विठ्ठलाचे नामस्मरण करत असत. त्यांच्या मते, आपले काम हेच परमेश्वराची सेवा आहे. 'कांदा मुळा भाजी, अवघी विठाई माझी' हे त्यांचे प्रसिद्ध वचन त्यांच्या याच भावनेतून आले आहे.
• अभंग रचना: संत सावतामाळी यांनी अनेक सुंदर अभंग रचले आहेत. त्यांचे अभंग साधे, सरळ आणि सहज समजणारे आहेत. त्यातून त्यांची विठ्ठलावरील निस्सीम भक्ती आणि कामाप्रती निष्ठा दिसून येते. त्यांनी आपल्या अभंगांमधून कर्मयोगाचे महत्त्व सांगितले आहे.
• कर्मयोग: संत सावतामाळी यांनी कर्मयोगाचा आदर्श घालून दिला. ते आपले काम प्रामाणिकपणे आणि आनंदाने करत आणि त्यातच त्यांना भगवंत दिसत असे. त्यांनी लोकांना आपल्या कामालाच देव मानून त्यात तल्लीन होण्याचा संदेश दिला.
• वारकरी संप्रदायातील स्थान: संत सावतामाळी हे वारकरी संप्रदायातील महत्त्वाचे संत मानले जातात. त्यांची शिकवण कर्मयोगावर आधारित असल्याने, सामान्य माणसांना ती अधिक जवळची वाटते.
• शिकवण: त्यांच्या शिकवणीचा सार हाच आहे की प्रत्येकाने आपले काम निष्ठापूर्वक करावे आणि त्यातच भगवंताला अनुभवावे. त्यांनी जातपात आणि उच्च-नीच भेदभावाला महत्त्व दिले नाही.
• समाधी: संत सावतामाळी यांची समाधी माळेगाव येथे आहे आणि आजही अनेक भाविक त्यांच्या दर्शनासाठी तिथे जातात.

संत सावतामाळी हे एक साधे आणि कर्मठ संत होते. त्यांनी आपल्या जीवनातून हे सिद्ध केले की भगवंताची भक्ती करण्यासाठी सांसारिक गोष्टींचा त्याग करण्याची गरज नाही, तर आपले काम प्रामाणिकपणे करूनही परमेश्वराला प्राप्त करता येते. त्यांचे 'कांदा मुळा भाजी, अवघी विठाई माझी' हे वचन आजही कर्मयोगाचे महत्त्व सांगते.

ठीक आहे, संत सावतामाळींबद्दल आणखी काही माहिती पाहूया:

संत सावतामाळींच्या अभंगांचे वैशिष्ट्य:

• दैनंदिन जीवनातील दृष्टांत: त्यांच्या अभंगांमध्ये शेती, बागकाम आणि रोजच्या जीवनातील कामांचे उल्लेख आढळतात. या दृष्टांतांच्या माध्यमातून ते आध्यात्मिक विचार सोप्या पद्धतीने लोकांपर्यंत पोहोचवतात.
• भक्ती आणि कर्म यांचा समन्वय: त्यांच्या अभंगातून भक्ती आणि कर्म यांचा सुंदर समन्वय दिसतो. ते केवळ नामस्मरण किंवा पूजा-अर्चा करण्यावरच नव्हे, तर आपल्या कामालाही तितकेच महत्त्व देतात.
• साधी आणि लोकभाषेतील रचना: त्यांच्या अभंगांची भाषा अतिशय सोपी आणि लोकांना सहज समजणारी आहे. त्यांनी क्लिष्ट शब्दांचा किंवा अलंकारांचा वापर टाळला आहे.
• विठ्ठलावरील अनन्य प्रेम: त्यांच्या अभंगातून विठ्ठलावरील त्यांचे निस्सीम प्रेम आणि भक्तीभाव स्पष्टपणे दिसून येतो. विठ्ठल हे त्यांचे सर्वस्व होते.

संत सावतामाळींच्या जीवनातील काही प्रसंग:

• असे मानले जाते की संत ज्ञानेश्वर आणि इतर संत त्यांना भेटायला त्यांच्या शेतात गेले होते, तेव्हा सावतामाळी आपल्या कामात इतके तल्लीन होते की त्यांना जगाचे भान राहिले नाही. यावरून त्यांची कामाप्रती असलेली निष्ठा दिसून येते.
• त्यांच्या भक्ती आणि कर्मयोगाच्या मार्गामुळे अनेक सामान्य लोक त्यांच्याकडे आकर्षित झाले आणि त्यांना आपले आदर्श मानू लागले.

संत सावतामाळींच्या शिकवणीचा प्रभाव:

• त्यांच्या शिकवणीमुळे लोकांना आपल्या कामाबद्दल आदर निर्माण झाला.
• कर्म हेच ईश्वर मानण्याची भावना लोकांमध्ये रुजली.
• शारीरिक श्रम आणि प्रामाणिक कामाचे महत्त्व समाजात वाढले.
• त्यांच्या विचारांनी जातपात आणि उच्च-नीच भेदभावाला आव्हान दिले.

वारकरी परंपरेतील स्थान आणि महत्त्व:

• संत सावतामाळी हे वारकरी संप्रदायातील त्या संतांपैकी एक आहेत, ज्यांनी सामान्य माणसांना त्यांच्या दैनंदिन जीवनातूनच भक्ती करण्याचा सोपा मार्ग दाखवला.
• त्यांची शिकवण आजही कष्टकरी आणि सामान्य लोकांसाठी प्रेरणास्रोत आहे.
• पंढरपूरच्या वारीमध्ये त्यांच्या अभंगांचे गायन केले जाते आणि त्यांच्या विचारांचे स्मरण केले जाते.

'कांदा मुळा भाजी, अवघी विठाई माझी' या वचनाचा अर्थ:

या प्रसिद्ध वचनातून संत सावतामाळी हे सांगतात की ते जे काही काम करतात, मग ते कांदा, मुळा किंवा भाजी पिकवणे असो, त्या सगळ्यामध्ये त्यांना विठ्ठल दिसतो. त्यांचे काम हीच त्यांची विठ्ठलाची सेवा आहे आणि प्रत्येक गोष्टात त्यांना भगवंताचे रूप दिसते. हे वचन कर्मयोगाचे आणि सर्वव्यापी ईश्वराचे सुंदर उदाहरण आहे.

संत सावतामाळी हे खऱ्या अर्थाने 'कর্মেण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन' या भगवतगीतेतील शिकवणीचे मूर्तिमंत उदाहरण होते. त्यांनी आपल्या साध्या आणि पवित्र जीवनातून कर्मयोगाचा आदर्श जगासमोर ठेवला.